O równości szans kobiet i mężczyzn oraz niedyskryminacji osób z niepełnosprawnościami powiedziano już dużo. Każdy projekt, aby uzyskać dofinansowanie ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podkarpackiego musi spełnić wymogi minimalne w zakresie zgodności z politykami horyzontalnymi i zasadami unijnymi. Wnioski o dofinansowanie są oceniane przez Komitet Oceny Projektów w oparciu o standard minimum w zakresie równości szans kobiet i mężczyzn oraz zasadę równości szans i niedyskryminacji, w tym dostępności dla osób z niepełnosprawnościami.

Grafika z napisem Equal rights przedstawia wagę ,na szalach której, na równym poziomie znajdują się różni ludzie

Co to znaczy dostępność – czy dobrze rozumiemy to pojęcie?

Standard minimum w zakresie równości szans kobiet i mężczyzn, pomimo, że początkowo budził liczne wątpliwości interpretacyjne, udało się z sukcesem wdrożyć dzięki temu, że został opisany w jednym dokumencie obowiązującym Projektodawców już na etapie tworzenia wniosku o dofinansowanie. W zakresie dostępności dla osób z niepełnosprawnościami nie było takiego dokumentu. W efekcie wielu Projektodawców nie do końca rozumiało oczekiwania w tym obszarze. Sytuacja zmieniła się w   roku 2018, gdy weszły w życie Wytyczne w zakresie realizacji zasady równości szans i niedyskryminacji, w tym dostępności dla osób z niepełnosprawnościami oraz zasady równości szans kobiet i mężczyzn w ramach funduszy unijnych na lata 2014-2020 wraz z załącznikami -  Załącznikiem nr 1. Standard minimum realizacji zasady równości szans kobiet i mężczyzn w ramach projektów współfinansowanych z EFS oraz Załącznikiem nr 2. Standardy dostępności dla polityki spójności 2014-2020. Dokument ten doprecyzował wymagania  w zakresie standardów dostępności, wskazując wyraźnie, że nie wystarczy już zadeklarowanie prowadzenia rekrutacji w sposób umożliwiający zgłoszenie się osoby z niepełnosprawnościami i realizacji wsparcia w pomieszczeniach bez barier architektonicznych, gdyż okazało się, że osoba z niepełnosprawnościami to nie tylko osoba na wózku inwalidzkim, ale także niewidoma, słabowidząca, głucha, słabosłysząca, z trudnościami komunikacyjnymi, z chorobami lub zaburzeniami  psychicznymi, która niezależnie od tych przeciwności, ma prawo w pełni korzystać ze wsparcia w ramach projektu.

Oznacza to, że od Projektodawców oczekuje się uważności w analizowaniu różnorakich lecz konkretnych barier i potrzeb osób z niepełnosprawnościami. Jeśli do projektu zgłosi się osoba niedowidząca, być może trzeba będzie inaczej przygotować dla niej materiały oraz umożliwić wejście z psem przewodnikiem do hotelu, w którym odbywa się szkolenie, a w przypadku osób niedosłyszących  być może trzeba będzie zaangażować tłumacza języka migowego.

Założenie, że do projektu nie zgłoszą się osoby z niepełnosprawnościami lub zgłoszą się osoby wyłącznie z określonymi rodzajami niepełnosprawności przewidzianymi przez Beneficjenta – jest dyskryminacją. Podobnie dyskryminacją będzie odmowa przyjęcia do projektu osoby z niepełnosprawnościami, ze względu na brak zabezpieczenia w projekcie rozwiązań umożliwiających jej pełen udział w projekcie.

Od Projektodawców oczekuje się konkretnych działań. Deklaracje, że Projektodawca będzie przestrzegać zasady równych szans i niedyskryminacji nie są już wystarczające dla Oceniających, którzy wzywają do wyjaśnienia jakie konkretnie działania Projektodawca zamierza podjąć, aby jego projekt faktycznie był zgodny z zasadą równości szans i niedyskryminacji, w tym dostępności dla osób z niepełnosprawnościami.                              

Skąd wziąć środki na umożliwienie każdej osobie wzięcia udziału w projekcie?

Najlepiej z własnego dobrze przygotowanego i przemyślanego projektu. Jeśli przygotowując projekt Projektodawca wiedział, że w grupie docelowej są osoby z daną niepełnosprawnością, powinien od razu przewidzieć zakup lub wynajem urządzeń, zaangażowanie tłumacza czy innych osób, aby umożliwić wszystkim korzystanie ze wsparcia w ramach projektu na takich samych prawach. W takiej sytuacji budżet projektu przewiduje dedykowane środki, które pozwalają na sfinansowanie wynikających z analizy potrzeb rozwiązań, które likwidują lub minimalizują bariery dostępu do wsparcia. W sytuacji gdy Projektodawca pomimo dołożenia należytej staranności na etapie planowania, nie był w stanie przewidzieć, jakie usprawnienia będą potrzebne uczestnikom i uczestniczkom, aby mogli w pełni skorzystać z projektu, wówczas już na etapie realizacji projektu, Projektodawca będzie mógł wystąpić o uruchomienie mechanizmu racjonalnych usprawnień, o którym więcej w dalszej części artykułu. 

Dobrze zaplanowany projekt bazuje na zasadach uniwersalnego projektowania czyli takiego planowania realizacji działań w projekcie oraz opracowywania produktów, które będą użyteczne dla wszystkich, bez potrzeby wprowadzania specjalistycznych zmian. Przykładem takich świadomych działań jest zamieszczanie na stronach internetowych wytworzonych w projekcie dokumentów, które muszą być dostępne dla wszystkich. Oznacza to, że wszystkim zdjęciom, rysunkom, schematom, wykresom czy animacjom musi towarzyszyć tekst alternatywny (opis istotnych informacji, niedostępnych dla osoby niedowidzącej - opis okolicy, osób widocznych na zdjęciu/rysunku, dane widoczne na wykresie, dźwięków takich jak oklaski, śmiech, odgłosy tła).

W przypadku projektów, w których przewiduje się wynajem sali na spotkania, oczekuje się, że już we Wniosku o dofinansowanie, a następnie w opisie przedmiotu zamówienia w zapytaniu ofertowym znajdą się informacje, że budynek, sala, zaplecze socjalne i sanitarne mają być dostępne dla osób z niepełnosprawnościami, tzn. bez barier architektonicznych, wyposażone w stosowne podjazdy lub podnośniki, toalety dostosowane do potrzeb osób z niepełnosprawnościami przynajmniej na tych kondygnacjach, na których odbywać się będzie szkolenie/spotkanie.

Jeśli takich zapisów nie będzie, wówczas wybrany obiekt może nie spełniać wymogów związanych z dostępnością, a to oznacza, że w sytuacji zgłoszenia się na szkolenie osoby z niepełnosprawnością ruchową, trzeba będzie zmieniać miejsce organizacji szkolenia lub zorganizować dodatkowe wsparcie, umożliwiające jej pełen udział w  szkoleniu.

Innym przykładem zastosowania uniwersalnego projektowania jest wskazanie we Wniosku o dofinansowanie, a następnie w zapytaniu ofertowym na catering czy dostawę materiałów szkoleniowych, że w razie konieczności wynikającej ze specjalnych potrzeb uczestników / uczestniczek zgłoszonych przez Zamawiającego po przeprowadzeniu procesu rekrutacji, Wykonawca winien przygotować posiłki/materiały w formie dostosowanej do potrzeb uczestników i uczestniczek. W ten sposób zostanie zagwarantowany udział we wsparciu wszystkim, niezależnie od indywidualnych ograniczeń czy dysfunkcji.

Skoro to takie proste, to dlaczego nie jest to ogólną praktyką stosowaną przez wszystkich Beneficjentów?

Nie ma na to jednoznacznej odpowiedzi. Często wynika to z braku refleksji, braku wcześniejszych doświadczeń w tym obszarze, ale też z przyzwyczajeń czy strachu, aby kontrolujący nie zakwestionowali takich zapisów w zapytaniach ofertowych, jako niejasnych lub kosztochłonnych. Skoro nie wiadomo czy do projektu przystąpi osoba z niepełnosprawnością, po co szukać sali dostępnej dla osób z niepełnosprawnościami, jeśli dysponujemy inną, standardowo wystarczającą na potrzeby realizowanych przez nas form wsparcia. Jeśli dysponujemy taką salą, możemy ją oczywiście wykorzystać w projekcie, ale gdy pojawi się osoba, która będzie potrzebować dodatkowych usprawnień, należy pamiętać, że będziemy musieli jej zagwarantować, pełne uczestnictwo w projekcie na równi z pozostałymi uczestnikami i uczestniczkami. W tym celu niezbędne jest na etapie rekrutacji do projektu zebranie informacji, o potrzebach i niezbędnych usprawnieniach, które zapewnią rekrutowanym osobom pełen udział w projekcie.

Obowiązkiem Projektodawcy jest dopytanie o specjalne potrzeby uczestnika/czki projektu, najpierw przy badaniu potrzeb uczestników na etapie tworzenia założeń projektu, a następnie przy rekrutacji. Dobrą praktyką jest formułowanie tego pytania w sposób naturalny, nie stygmatyzujący osób z niepełnosprawnościami („Co możemy zrobić, aby Pani/Pan czuła/czuł się u nas komfortowo?”), wskazując możliwe działania:

  • budynek bez barier architektonicznych (wejście na poziomie terenu wokół budynku, wyposażenie w pochylnię, podnośnik lub windę)
  • przygotowanie materiałów z większą czcionką niż standardowa
  • tłumacz polskiego języka migowego (PJM)
  • materiały w alfabecie Braille’a
  • pętla indukcyjna
  • wsparcie asystenta na przykład: osoby niewidomej, osoby głuchoniewidomej, osoby z niepełnosprawnością ruchową
  • zapewnienie warunków dla psa asystującego
  • specjalne potrzeby żywieniowe (jakie………………....)
  • inne (jakie…………………………………………………………….)

Umożliwienie na etapie rekrutacji zgłoszenia specjalnych potrzeb powoduje, że projekt staje się rzeczywiście dostępny, a osoby z niepełnosprawnościami czują się tak samo ważne i potrzebne, jak każdy inny uczestnik czy uczestniczka projektu.

Otwarte spotkania – muszą być rzeczywiście otwarte i dostępne dla wszystkich

Należy pamiętać, że w przypadku organizacji spotkań otwartych, na które nie ma wymogu wcześniejszego zgłoszenia, np. spotkanie promocyjne lub piknik rodzinny, należy zagwarantować wszystkim potencjalnym uczestnikom i uczestniczkom możliwość pełnego udziału w przedsięwzięciu. Co oznacza, że muszą się one odbywać w miejscach bez barier architektonicznych, z zapewnieniem tłumacza migowego, materiałów w co najmniej wersji elektronicznej odczytywanej z użyciem dedykowanych do tego systemów, z możliwością wprowadzenia psa przewodnika, a jeśli oferowany jest catering, z możliwością wyboru bezpiecznego dla zdrowia posiłku.

Wszystko to wynika z Załącznika nr 2. do Wytycznych w zakresie realizacji zasady równości szans i niedyskryminacji, w tym dostępności dla osób z niepełnosprawnościami oraz zasady równości szans kobiet i mężczyzn w ramach funduszy unijnych na lata 2014-2020 - Standardy dostępności dla polityki spójności 2014-2020.

Opisują one kilka standardów, które każdy z realizowanych projektów musi spełnić, nawet jeśli na etapie jego planowania nie były one brane pod uwagę. Organizacja szkoleń musi być zgodna ze standardem szkoleniowym, który nakłada na Beneficjenta obowiązek organizacji szkoleń w miejscach bez barier architektonicznych, informacja o projekcie, materiały rekrutacyjne lub szkoleniowe muszą być przygotowane co najmniej w wersji elektronicznej. Komunikacja pomiędzy Beneficjentem a uczestnikami i uczestniczkami powinna być zapewniona przez co najmniej dwa sposoby komunikacji (z wykorzystaniem telefonu, e-maila, spotkania osobistego lub przez osobę trzecią). Standard zobowiązuje też do dopytania w formularzu rekrutacyjnym o szczególne potrzeby, a następnie jeśli jest taka potrzeba zagwarantowania dostępnych materiałów szkoleniowych, tłumacza migowego czy transportu na miejsce szkolenia.

Standard szkoleniowy

dostępne materiały rekrutacyjne i szkoleniowe

dopytanie o szczególne potrzeby

miejsce dostępne architektonicznie

transport na miejsce udzielenia usługi

Znajomość standardów jest wymagana od Beneficjentów zarówno na etapie tworzenia Wniosku o dofinansowanie jak i realizacji projektu. Udzielając wsparcia, Beneficjent musi działać w zgodzie ze standardem szkoleniowym (szkolenia, kursy, warsztaty, doradztwo), edukacyjnym (wsparcie szkół i przedszkoli), informacyjno–promocyjnym (spotkania, plakaty, kontakt z biurem projektu), cyfrowym (treści zamieszczane na stronie internetowej) i architektonicznym (montaż dźwigu osobowego, adaptacja powierzchni dla potrzeb osób z niepełnosprawnościami), jeśli stosowne działania przewiduje w swoim projekcie.

Co jeśli Beneficjent nie ma w budżecie środków na pokrycie kosztów, np. transportu na miejsce szkolenia osoby z niepełnosprawnościami?

Wówczas należy skorzystać z mechanizmu racjonalnych usprawnień, jest to jednak drugi w kolejności krok, gdyż pierwszym powinno być takie poznanie potrzeb uczestników i uczestniczek na etapie planowania projektu, które umożliwiłoby ujęcie w zadaniach oraz budżecie rozwiązań umożliwiających wszystkim, bez względu na niepełnosprawność, wzięcie udziału w projekcie (realizacja koncepcji uniwersalnego projektowania). RPO WP podobnie jak wszystkie inne programy w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego przewiduje możliwość sfinansowania koniecznych, ale racjonalnych zmian i dostosowań nieprzewidzianych we Wniosku o dofinansowanie projektu, uruchamianych wraz z pojawieniem się w projekcie (w charakterze uczestnika/uczestniczki lub personelu) osoby z niepełnosprawnością. Wnioskodawca może skorzystać z przesunięcia środków w budżecie lub wnioskować o zwiększenie wartości projektu. Jeśli budżet nie pozwala na wygospodarowanie oszczędności na ten cel, Beneficjent przedstawia Instytucji, z którą podpisał Umowę o dofinansowanie, efektywny sposób zapewnienia osobom z niepełnosprawnościami możliwości pełnego i godnego udziału w projekcie wraz z wyceną planowanych usprawnień. Instytucja podejmuje decyzję co do zasadności i racjonalności poniesienia dodatkowych kosztów.  Maksymalna wysokość usprawnień na jedną osobę w projekcie wynosi 12 000 złotych brutto. Środki te mogą służyć do sfinansowania zakup lub wypożyczenia systemów wspomagających słyszenie, podnośników, drukarek materiałów w alfabecie Braille’a, zaangażowanie tłumacza języka migowego itp.  Są to koszty, które zwiększają wartość danego zadania i są pokrywane w ramach kosztów bezpośrednich. Oznacza to, że od każdej złotówki wydanej dodatkowo na umożliwienie danej osobie udziału w projekcie, Beneficjent naliczy sobie stosowny procent kosztów pośrednich, na pokrycie dodatkowych kosztów zarządzania i koordynacji.

A co z realizacją zasady równych szans kobiet i mężczyzn – czy jest już mniej ważne?

Absolutnie nie, jest tak samo ważne. Mamy jednak dłuższą praktykę w jej stosowaniu, ponadto jesteśmy społeczeństwem demokratycznym, z tradycjami równościowymi w środowisku szkoły i pracy, gdzie udzielanie wsparcia bazuje na planie, regulaminie, kryteriach, gdzie liczą się kompetencje i kwalifikacje, zaś płeć, wyznanie czy rasa nie mają znaczenia. Większość wniosków o dofinansowanie spełnia standard minimum, a te które budzą wątpliwości są poprawiane na etapie negocjacji. Dlatego można odnieść nieprawdziwe wrażenie, że w tej perspektywie mniejszy nacisk kładzie się na działania równościowe w tym obszarze.

Niestety wielu Beneficjentów po podpisaniu Umowy o dofinansowanie sądzi, że wykazywanie wskaźników produktu i rezultatu z podziałem na płeć zamyka temat. Tak jednak nie jest. Oczekuje się, że Beneficjent na każdym etapie realizacji projektu będzie mógł wykazać się faktycznym stosowaniem zasady równych szans kobiet i mężczyzn. Jakby na przekór temu oczekiwaniu, zdarzają się w projektach EFS sytuacje wzmacniania stereotypów. Przykładem jest dedykowanie zawodu florystki czy opiekunki paniom, zaś murarza i kierowcy panom, wskazywanie dzieciom w szkole obrazków z mamą stojącą z łyżką w kuchni i tatą wychodzącym do pracy z teczką w ręku. To są obszary, które wymagają uważności i refleksji. Każdy projekt w ramach EFS musi być projektem wspierającym równość szans kobiet i mężczyzn, gwarantującym, że nie dojdzie w nim do jakiejkolwiek formy dyskryminacji – podczas gdy nawet nieumyślne wzmacnianie stereotypowych ról społecznych może być formą dyskryminacji.  Dlatego należy zachować czujność w projektach. Pomocne w tym obszarze jest stosowanie języka równościowego, wrażliwego na płeć. Nawet jeśli pewne nazwy stosowane w języku polskim w żeńskiej formie nas drażnią, warto eksperymentować, a przynajmniej zadbać o równościowy przekaz, jak w przypadku ogłoszenia rekrutacyjnego na szkolenia dla kierowców, gdzie jeśli wskażemy, że „kandydaci i kandydatki proszeni są o nadsyłanie wypełnionych formularzy rekrutacyjnych na adres...”, wówczas kierujemy przekaz językiem równościowym do obydwu płci, podczas gdy przekaz „wypełnione formularze rekrutacyjne należy przesyłać na adres…” nie spełnia tego warunku. Publikując zdjęcia zadbajmy o ich różnorodność i równościowy przekaz. Wybierzmy te, na których są kobiety, mężczyźni, osoby z niepełnosprawnościami, osoby różnych narodowości w aktywnych, niestereotypowych rolach. Jedno zdjęcie, jedno hasło może zachęcić lub zniechęcić do działania, otworzyć lub zamknąć szanse przed człowiekiem. Jedno przemyślane zdjęcie, jedno dobrze dobrane hasło napisane językiem równościowym, tylko tyle czy aż tyle?

Dlaczego to takie ważne?

Realizując projekty mamy obowiązek zagwarantowania każdemu uczestnikowi i uczestniczce korzystania z wszelkich praw człowieka i podstawowych wolności oraz ich wykonywania na zasadzie równości z innymi osobami. Dlatego dążąc do doskonałości planujmy projekty zgodnie z zasadą uniwersalnego projektowania. Dopytujmy przy rekrutacji o niezbędne usprawnienia, które pozwolą wszystkim w pełni skorzystać ze wsparcia. Nie bójmy się też sięgać po mechanizm racjonalnych usprawnień. Dbajmy o język i wizualizację w komunikacji z uczestnikami i uczestniczkami na każdym etapie realizacji projektu, aby wzmacniały one pozytywny wizerunek mieszkanek i  mieszkańców naszego województwa oraz faktycznie wzmacniały ich w niestereotypowych rolach rodzicielskich, społecznych, edukacyjnych i zawodowych. To tak niewiele, a wiele może zmienić.

Autorka: Ingrid Szrajer

fot. Freepik